Ο Olivier Messiaen ως παιδαγωγός
του Γιώργου Κουρουπού
1ο Μέρος
Εξήντα εννέα χρόνια από την 1η εκτέλεση του «Κουαρτέτου για το τέλος του χρόνου» στο γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Stalag VIII A, εξήντα ένα χρόνια από την 1η εκτέλεση της «Turangalila Συμφωνίας» στην Βοστόνη, είκοσι επτά χρόνια από την πρεμιέρα της όπερας «Ο Άγιος Φραγκίσκος τής Ασίζης» στην Όπερα των Παρισίων, δεκαοκτώ χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη, δύσκολα κανείς θ’ αμφισβητήσει την άποψη του Claude Samuel ότι «το έργο του Messiaen, σε αντιστοιχία με το έργο τού Stravinsky και του Bartόk αναδεικνύεται κλασσικό , σημείο αναφοράς εκτός χρόνου, σε μια εποχή σύγχυσης» (1)
Είναι όντως εντυπωσιακός ο αριθμός των ανά τον κόσμο εκτελέσεων έργων του, των δισκογραφικών εκδόσεων, των πάσης φύσεως εκδόσεων, βιογραφιών, μελετών και σχολίων για το έργο του και την συμβολή του στην εξέλιξη της μουσικής.
Ο Olivier Messiaen δεν ήταν ωστόσο μόνον ένας μεγάλος συνθέτης αλλά κι ένας σπουδαίος παιδαγωγός, που από το 1941 έως το 1978, στο Conservatoire National Superieur de Musique, απέκτησε τέτοια φήμη, ώστε μαθητές να συρρέουν από παντού: Από την Ιαπωνία έως τον Καναδά κι από το Ιράν έως την Αργεντινή. Γενιές ολόκληρες συνθετών ανά τον κόσμο θεωρούν ότι έμμεσα ή άμεσα επηρεάστηκαν από τον Messiaen , ενώ δεν είναι λίγοι αυτοί που παραδέχονται με ευγνωμοσύνη ότι η επιρροή του στην διαμόρφωση της δικής τους προσωπικότητας υπήρξε καθοριστική. Μεταξύ αυτών, ονόματα όπως ο Ξενάκης, ο Boulez, ο Stockhausen, αλλά και πολλοί νεώτεροι, όπως ο Gerard Grisey, o Tristan Murail και o George Benjamin.
Είναι κατά συνέπεια πολύ σωστή η παρατήρηση του μουσικολόγου και μουσικοκριτικού Harry Halbreich που παρομοιάζει τον Messiaen με τον Schoenberg, λέγοντας ότι κι ο ένας κι ο άλλος, με διαφορετικό τρόπο, είναι: «οι μεγαλύτεροι γεννήτορες δημιουργικών μουσικών ταλέντων που γνώρισε ο 20ος αιώνας».(2) Υπάρχει ωστόσο, μια διαφορά: Ο Messiaen,σε αντίθεση με τον Schoenberg, δεν δίδαξε με βάση ένα καθορισμένο μουσικό σύστημα ή ιδίωμα, δεν δίδαξε την «μία και μοναδική αλήθεια της μουσικής» - την δική του δηλαδή αλήθεια - αλλά προσπάθησε να μεταφέρει στους μαθητές του ό,τι ο ίδιος θεωρούσε ουσιώδες μέσα από την μακραίωνη εξέλιξη της μουσικής. Υπ’ αυτήν την έννοια, η ματιά του ήταν ταυτόχρονα υποκειμενική και οικουμενική: Υποκειμενική ως προς την επιλογή των «μοντέλων», αλλά και οικουμενική λόγω της μεγάλης ευρύτητας των επιλογών του. Αυτή η αντίληψη διδασκαλίας τής σύνθεσης αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευεργετική για την προστασία και καλλιέργεια της διαφορετικότητας των μαθητών του και τον αποκλεισμό τής αναπαραγωγής μιμητών – επιγόνων. Όμως, αυτή η ιδιομορφία τού μαθήματος του Messiaen κάνει πολύ δύσκολη –για να μην πω αδύνατη- την ακριβή μετάδοση της παιδαγωγικής ευφυΐας τού Messiaen, μιας και αυτή διαχέεται σε χιλιάδες παρατηρήσεις και συσχετισμούς που είναι αδύνατον κανείς να περιγράψει, για να μην εισέλθουμε και στον χώρο της διαισθητικής αντιμετώπισης του κάθε μαθητή, η οποία είναι εξ’ ίσου σοβαρή αλλά άπιαστη.
Από τη στιγμή που τα ηχητικά ή οπτικά ντοκουμέντα είναι σπάνια, ο μόνος τρόπος να προσεγγίσει κανείς το ζήτημα, είναι τα κείμενα του ίδιου του Messiaen, που καλύπτουν το θεωρητικό μέρος της διδασκαλίας του. Το ογκώδες επτάτομο σύγγραμμα «Traité de rythme, de couleur et d’ornithologie» (Εditions Alphonse Leduc), που ο ίδιος ο συνθέτης άρχισε να δουλεύει μέσα στη δεκαετία του’50 και που ηYvonne Loriod, μετέπειτα δεύτερη σύζυγός του και σπουδαία ερμηνεύτρια των έργων του για πιάνο, συμπλήρωσε μετά τον θάνατό του, είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικό.
Ωστόσο ο καλύτερος τρόπος για να πλησιάσει κανείς την ουσία τού μαθήματος είναι να βασιστεί στα σχόλια του ίδιου και - πολύ περισσότερο - στις μαρτυρίες και τα σχόλια των μαθητών του. Αυτό ακριβώς κάνουν άλλωστε τα λιγοστά συγγράμματα που καταπιάνονται σοβαρά με το παιδαγωγικό έργο του Messiaen.
Προσωπικά είχα το προνόμιο να ζήσω ο ίδιος επί τέσσερα έτη (1968 με1972), την μοναδική εμπειρία τού μαθητή τού Messiaen στο Conservatoire, στην τάξη τής σύνθεσης: Τρία τετράωρα την εβδομάδα, ανελλιπώς!
Με βάση τις σημειώσεις μου, αλλά κυρίως με την επίκληση της μνήμης μου, θα προσπαθήσω να προσθέσω το δικό μου κομματάκι στο ούτως ή άλλως ατελές puzzle τής εικόνας τού Messiaen δασκάλου.
Τάξη σύνθεσης του Ο. Messiaen. Ο Γιώργος Κουρουπός καθισμένος πλάι του
Το ξεκίνημα
Η παιδαγωγική σταδιοδρομία τού Messiaen αρχίζει επισήμως με τον διορισμό του ως καθηγητή τής Αρμονίας στο Conservatoire National Superieur de Paris το1941, αμέσως μετά την επιστροφή του από το γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η Yvonne Loriod, θυμάται το πρώτο μάθημα αρμονίας που έδωσε ο νεαρός δάσκαλος στο Conservatoire, μπροστά στα έκπληκτα μάτια των νεαρών μαθητών -κοριτσιών
Κυρίως - λόγω του πολέμου:
«.... και να που ο νέος καθηγητής κάθεται στο πιάνο και βγάζει από την τσέπη του μια μικρή παρτιτούρα τσέπης το «Πρελούδιο στο απόγευμα ενός Φαύνου» του Debussy. Μικρά κορίτσια την εποχή εκείνη, δεν είχαμε ποτέ ξαναδεί παρτιτούρα τσέπης. Το 1941, να παίζει κάποιος πιάνο από μια τόσο μικρή παρτιτούρα ορχήστρας, ήταν αληθινά πολύ σπάνιο, και αυτό προκάλεσε έναν θαυμασμό χωρίς όρια. Μας ανέλυσε το «Πρελούδιο στό απόγευμα ενός Φαύνου» με τόση ευφυΐα...», κλπ, κλπ. (3)
Αυτήν την ικανότητα να γοητεύει άμεσα τους μαθητές του με τα φυσικά μουσικά του χαρίσματα, που μεθοδικά είχε τόσο πολύ καλλιεργήσει, είναι κάτι που ο Messiaen -δάσκαλος διατήρησε μέχρι το τέλος της καριέρας του. Ως προς την ουσία του μαθήματος της αρμονίας, το μικρό εδάφιο της μαρτυρίας της Loriod είναι ήδη αποκαλυπτικό.
Ο Messiaen δεν δίδαξε την «σχολική»Αρμονία των Ωδείων. Το μάθημά του ήταν ένα μάθημα ιστορίας τής αρμονίας, βασισμένο σε συγκεκριμένα έργα απ’ όλη την μουσική φιλολογία: Monteverdi,Rameau,Bach,Gluck, Mozart, Schumann, Franck, Chabrier, Massenet, Fauré, Debussy. Ευτυχώς το περιεχόμενο των μαθημάτων της αρμονίας διασώζεται, ως έναν βαθμό, στο πρώτο θεωρητικό εγχειρίδιο, που ο συνθέτης είχε ήδη εκδώσει το 1939, πριν δηλαδή τον διορισμό του στο Conservatoire, με τίτλο «Είκοσι μαθήματα αρμονίας πάνω στο στυλ μερικών σημαντικών συνθετών τής αρμονικής μουσικής ιστορίας, από τον Monteverdi έως τον Ravel» (Editions Leduc).
Ο Messiaen είχε διδακτική δραστηριότητα και πριν τον πόλεμο (Ecole Normale de musique, Schola Cantorum και ιδιωτικά μαθήματα). Όταν τον ρωτούσαν πώς ξεκίνησε το πάθος του για την διδασκαλία, απαντούσε με αφοπλιστική εντιμότητα ότι στην αρχή το έκανε για να ζήσει. Λίγο - λίγο μετατράπηκε σε πάθος και ιεραποστολή.
Παράλληλα με την τάξη τής αρμονίας στο Conservatoire, από το 1943 έως το 1947, έδωσε ιδιωτικά μαθήματα μουσικής ανάλυσης σε ομάδα επίλεκτων μαθητών στο διαμέρισμα του μουσικολόγου Guy Bernard-Delapierre. Μεταξύ των επίλεκτων μαθητών, η Yvonne Loriod φυσικά, αλλά και ο Pierre Boulez, ο οποίος έχει δώσει αρκετές μαρτυρίες για το περιεχόμενο και τον τρόπο διδασκαλίας μέσα στο πλαίσιο αυτών των ομαδικών ιδιωτικών μαθημάτων . Συγκεκριμένα αναφέρεται σε αναλύσεις των έργων «Ma mère l’Oye» του Ravel, «Petrouchka»του Stravinsky, τη «Μουσική για έγχορδα, κρουστά και τσελέστα» και τα Κουαρτέτα εγχόρδων του Bartok, την «Λυρική σουΐτα» του Berg, το «Pierrot Lunaire» του Schoenberg, την «Ιεροτελεστία της Άνοιξης» του Stravinsky καθώς και το «Vingt regards sur l’Enfant-Jésus» που έγραφε ο ίδιος ο Messiaen την εποχή εκείνη.
Ο Messiaen ως δάσκαλος στο Conservatoire και αλλού
Η τάξη τής Ανάλυσης στο Conservatoire ιδρύθηκε το 1947. Ήταν ένας διπλωματικός τρόπος για να μην καταλάβει ο Messiaen μία χηρεύουσα τάξη σύνθεσης, κάτι που ασφαλώς άξιζε (η φήμη του ως συνθέτη ήταν ήδη αξιοζήλευτη), και που το κατεστημένο του Conservatoire απευχόταν.
Ο Messiaen από την αρχή την εξέλαβε ως μία τάξη «υπερσύνθεσης» και έτσι ακριβώς την χειρίστηκε έως το 1966, παρά τις όποιες ονομασίες που κατά καιρούς έδωσαν στην τάξη του αυτή: Τάξη Αισθητικής και Μουσικής Ανάλυσης (1947-1954), Τάξη Μουσικής Φιλοσοφίας, του Ρυθμού και της Διάρκειας (1954-1961), Τάξη Μουσικής Ανάλυσης (1961-1966).
Επισήμως ο Messiaen καταλαμβάνει Τάξη Σύνθεσης στο Conservatoire τον Οκτώβριο του 1966. Θα την αφήσει τον Ιούνιο του 1978, λόγω του ορίου ηλικίας των 70 χρονών.
Η παιδαγωγική δραστηριότητα του Messiaen συχνά επεκτείνεται και πέραν του Conservatoire. Όσο η φήμη του ως συνθέτη σταδιακά επιβάλλεται διεθνώς, τόσο οι προσκλήσεις από παιδαγωγικά κέντρα άλλων χωρών πυκνώνουν. Έτσι ο Messiaen θα κληθεί να διδάξει στην Βουδαπέστη (1947), στο Tangelwood (1949), στο Darmstadt (1949-1952-1953 και 1961) στο Sarrebrück (1953) και στο Buenos Aires (1963).
Από τα μέσα τής δεκαετίας τού 60 έως το τέλος της ζωής του, η διεθνής καταξίωση θα τον οδηγήσει σε μια σειρά ταξιδιών ανά τον κόσμο, προκειμένου να παραστεί σε συναυλίες και εκδηλώσεις προς τιμήν του. Από τα σημαντικότερα ταξίδια του, που επηρέασαν την σκέψη του και την γραφή του, είναι, το «shock της Ιαπωνίας» το 1962, καθώς και η ανακάλυψη της Δυτικής Αμερικής και συγκεκριμένα το Bryce Canyon της Utah το 1971.
Τα πολλά και μεγάλα ταξίδια του δεν ζημίωσαν ωστόσο την διδακτική του δραστηριότητα στο Conservatoire, που ο ίδιος φρόντιζε να διαφυλάσσει και να ιεραρχεί, ως κυρίαρχη προτεραιότητα, μαζί με την συνθετική του. Αντίθετα, συχνά τα μαθήματα εμπλουτίστηκαν και διανθίστηκαν από τις φρέσκιες ιδέες κι εμπειρίες που μετέφερε ο δάσκαλος από τα ταξίδια του.
Τελευταία δημόσια μαθήματα του Messiaen, μετά την αποχώρησή του από το Conservatoire, ήταν αυτά που έδωσε το καλοκαίρι του 1987, ως «προσκεκλημένος συνθέτης» στο Κέντρο Acanthes της Avignon.
COUROUPOS MESSIAEN GRISEY:
Ο Γιώργος Κουρουπός στην τάξη της Σύνθεσης του Oliviel Messiaen το1969. (Όρθιος πίσω από τον Messiaen.) Στα δεξιά στην άκρη όρθιος, ο Gérard Grisey .
Ο Δάσκαλος και το υλικό του
Μια προσεκτική μελέτη του περιεχομένου τής διδασκαλίας τού Messiaen καθ’ όλη την θητεία του στο Conservatoire (1941-1978) δείχνει μια θαυμαστή ενότητα, παρά το διαφορετικό (κατά τον τίτλο) περιεχόμενο της κάθε τάξης και παρά την αναμφισβήτητη εξέλιξη του ίδιου του Messiaen.
Αυτό οφείλεται σε δύο λόγους:
Ο πρώτος είναι γιατί θεωρεί ότι η ανάλυση είναι η «μήτηρ τής μαθήσεως» για όλα τα αντικείμενα των θεωρητικών σπουδών τής μουσικής και ακόμα περισσότερο για το μάθημα της σύνθεσης. Ο ίδιος ομολογεί: «Ήδη στην τάξη τής αρμονίας, πέρα από τα «δεδομένα βάσιμα» και τις «δεδομένες μελωδίες», ανάλυση έκανα. Και στην τάξη της σύνθεσης, αφού κοίταζα τα έργα των μαθητών μου, πάλι ανάλυση έκανα. Πάντοτε λοιπόν, λιγότερο ή περισσότερο, ανάλυση έκανα...»
Ο δεύτερος είναι ότι η διδασκαλία του συνδέεται άρρηκτα με την συνθετική του δραστηριότητα και την εξέλιξη της. Ο συνθέτης Messiaen είχε από πολύ νωρίς διαμορφώσει ένα προσωπικό ύφος, το οποίο θεώρησε φρόνιμο να εξηγήσει, συγγράφοντας το πασίγνωστο «Technique de mon langage musical» (Editions Leduc,1944). Με αυτό το σύγγραμμα ο συνθέτης είχε ήδη ξεκάθαρα δώσει το στίγμα των προσωπικών του αναζητήσεων, με βασική προτεραιότητα τον ρυθμό και το χρώμα (ως μια διευρυμένη έννοια της αρμονίας).
Κατά συνέπεια η επιλογή των θεμάτων και της ύλης των μαθημάτων είχε
πρωτίστως να κάνει με τις δικές του ανησυχίες και ιεραρχήσεις ως συνθέτη. Παράλληλα όμως, η φιλομάθεια του, η περιέργεια του, η οξεία αντίληψη ενός συνεχώς εξελισσόμενου μουσικού περιβάλλοντος, η άμεση ενημέρωση του για ό,τι νέο συνέβαινε γύρω του, σε συνδυασμό με την βαθιά εντιμότητά του, εξισορροπούσαν θαυμαστά την υποκειμενικότητα του.
Σ’ όλη λοιπόν την πολυετή διάρκεια της παιδαγωγικής δραστηριότητας του Messiaen διακρίνουμε κάποια σταθερά θέματα και αντίστοιχες σταθερές επιλογές έργων προς ανάλυση:
O ρυθμός
Εδώ ανήκει η αρχαία ελληνική ρυθμική, η ινδική ρυθμική, αλλά και η ρυθμική αντίληψη του γρηγοριανού μέλους. Ανήκει επίσης η μελέτη των τονισμών στο έργο του Mοzart , η κυματοειδής ρυθμική του Debussy και κυρίως η νεωτερική ρυθμική δομή της «Ιεροτελεστίας» του Stravinsky, με τα «ρυθμικά πρόσωπα». Ο όρος είναι του ίδιου του Messiaen και ανταποκρίνεται στην χρήση διαφορετικών ρυθμικών μοτίβων, με διαφορετικό ρόλο το καθένα, όπως ακριβώς τα πρόσωπα ενός δράματος.
Οι επιλογές αυτές ανταποκρίνονται αναμφίβολα στην προσωπική αντίληψη του Messiaen για την έννοια ρυθμός και στον τρόπο που ο ίδιος την εφήρμοσε στο έργο του. Η αντίληψη αυτή συνοψίζεται στην απόρριψη του ισόχρονου ρυθμού, στην αγάπη των άνισων ρυθμικών σχέσεων, των ασύμμετρων αριθμών, αλλά και των ελεύθερων ρυθμών τής φύσης: του ανέμου, της βροχής, και των κελαΐδισμάτων των πουλιών.
Είναι ακριβώς η έρευνα του Messiaen στον τομέα τού ρυθμού, που θεωρείται απ’ όλους η μεγαλύτερη συμβολή του στην εξέλιξη της μουσικής.
Το χρώμα
Η άποψη του για το χρώμα είναι ακόμα πιο υποκειμενική: «Όταν ακούω
ή όταν διαβάζω μια παρτιτούρα ακούγοντάς την εσωτερικά, νοητικά βλέπω αντίστοιχα χρώματα που στριφογυρνούν, μετακινούνται και ανακατεύονται μεταξύ τους, όπως γυρνούν, κινούνται και αναμειγνύονται οι ήχοι και ταυτόχρονα με αυτούς».
Αυτή η αφοπλιστική δήλωση δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, πολύ περισσότερο που ο ίδιος ο συνθέτης έχει κατά καιρούς δώσει λεπτομερώς εξηγήσεις και πολύ συγκεκριμένα παραδείγματα. Το μόνο που χρήζει επεξήγησης είναι ότι με την λέξη χρώμα, ο Messiaen δεν εννοεί μόνο το ηχόχρωμα των οργάνων, αλλά και την διαφορετική αίσθηση της κάθε συνήχησης, της κάθε συγχορδίας, του κάθε συνδυασμού ήχων και των αρμονικών τους.
Οι παρτιτούρες που επιλέγονται για να φωτίσουν αυτό το ζήτημα είναι πολλές και ποικίλες. Εκτός από τούς συνθέτες που ήδη αναφέρθηκαν στο μάθημα της Αρμονίας, επιστρατεύονται ακόμη o Chopin, o Wagner,o Moussorgski,o Ravel, o Bartόk, o Albeniniz, αλλά επίσης ο Webern και ο Berg.
Ο Messiaen ως γνωστόν δεν αγαπούσε την σειραϊκή μουσική που γενικώς την θεωρούσε άρρυθμη και άχρωμη. Εξαιρούσε όμως τον Webern και κάποια έργα τού Berg. Δίδαξε επανειλημμένα την Suite Lyrique και ιδιαίτερα, τον Wozzeck, που θεωρούσε ένα αριστούργημα. Έχει επιπλέον την τιμή να είναι ο πρώτος που γνώρισε στους μαθητές του στο Conservatoire την παρτιτούρα του Pierrot Lunaire τού Schoenberg το 1944.
Η μελωδία
Όσον αφορά τη μελωδία, που παίζει σημαντικό ρόλο στο έργο του, σε βαθμό που να έχει ιδιαίτερα επικριθεί γι’ αυτό από τους «πρωτοποριακούς» τής εποχής, η θεματική του στηριζότανε κυρίως στο Γρηγοριανό μέλος αλλά και στην θεωρία του για τους «τρόπους» και ιδιαίτερα τους «τρόπους περιορισμένων μετατροπιών».
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 και μετά, η φύση και τα τραγούδια των πουλιών ιδιαίτερα, αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία στο έργο του. Μοιάζει σαν μετά από μια σύντομη περίοδο ιδιαίτερα διανοητική, επηρεασμένος από τους μετασειραϊκούς μαθητές του και το κλίμα της εποχής – μία περίοδο που σφραγίζεται από τις «Τέσσερεις σπουδές ρυθμού για πιάνο»(1950), έργο που με την σειρά του επηρεάζει τους Boulez και Stockhausen- μοιάζει τώρα να αναζητά ένα στοιχείο εξισορρόπησης και «εξανθρωπισμού» τής μουσικής του. Γι’ αυτό στρέφεται προς την φύση και τα πουλιά. Στο εξής τα πουλιά θα αποτελέσουν μια σταθερή επίσης αναφορά στην διδασκαλία του, αναφορά που σχετίζεται ταυτόχρονα με την μελωδία, τον ρυθμό και το χρώμα.
(1) Claude Samuel «Permanences d’Olivier Messiaen», (Editions Actes Sud), σελ.10
(2) Jean Boivin «La classe de Messiaen». (Editions Christian Bourgois), σελ.15
(3) Στο ίδιο, σελ.31
(Τέλος 1ου μέρους)
Επιμέλεια σελίδας
Δημήτρης Κυπραίος
(www.tar.gr)
(www.tar-radio.com)
(www.kipreostar.wordpress.com)