ZARA LEVINA [1906-1976] (Της Έφης Αγραφιώτη)

ZARA LEVINA
(1906-1976)

Η Zara Alexandrovna Levina, γεννήθηκε το 1906 στη Συμφερούπολη (Ουκρανία). Βίωσε δύο παγκόσμιους πολέμους, την Επανάσταση του 1917 και την κατάρρευση του κομμουνισμού. Χρειάστηκε να αντιμετωπίσει, στη διαδρομή των δεκαετιών, πολλά προβλήματα που απορρέουν από τις πλείστες όσες αλλαγές, τις παράλληλες με τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις.
Στην Οδησσό έμαθε μουσική. Εκεί φοίτησε στο Ωδείο, μέχρι το 1930. Σπούδασε ακολούθως σύνθεση με τους Reinhold Glière και Nikolai Miaskowski και πιάνο με τον σπουδαίο Felix Blumenfeld στη Μόσχα. Αξίζει να αναφέρουμε ότι μαθήτρια του Nikolai Miaskowski ήταν και η συνθέτρια συμφωνικής μουσικής Nina Vladimirovna Makarova που φαίνεται να ξεχάστηκε ως συνθέτρια και να αρκέστηκε στο ρόλο της συζύγου και βοηθού του Aram Khatchaturian.
Κάθε φορά που σκέφτομαι γυναίκες συνθέτριες συζύγων συνθετών θυμάμαι τα λόγια της Alma Mahler: «με πήρε σταθερά από το χέρι και οδηγήθηκα μακριά από τον εαυτό μου». Όσο για την Clara Schumann… εδώ παίχτηκαν κινηματογραφικά στιγμιότυπα. Όταν ο Robert Schumann παντρεύτηκε την έφηβη Clara Josephine Wieck, μια από τις πιο ταλαντούχες μουσικούς της γενιάς της, τι της έδωσε ως γαμήλιο δώρο; ένα βιβλίο μαγειρικής. Σαν να μην ήταν αρκετό σαν μήνυμα, συνέθεσε τον κύκλο τραγουδιών Frauenliebe und Leben γι 'αυτήν. Εδώ υπάρχουν σαφείς ενδείξεις στα κείμενα, κάτι σαν μανιφέστο για έναν πιστό γάμο τυλιγμένο σε ρομαντικό περιτύλιγμα. Η Clara δήλωσε πολύ αργότερα: «Κάποτε πίστευα ότι είχα δημιουργικό ταλέντο, αλλά έχω παραιτηθεί από αυτή την ιδέα. Μια γυναίκα δεν επιτρέπεται, ούτε καν να επιθυμεί, να συνθέσει. Δεν έχει ακόμη καταφέρει ούτε να συνθέσει φανερά, όπως οι άνδρες συνθέτες. Πώς περίμενα ότι θα μπορούσα εγώ να είμαι αυτή που θα το καταφέρει;»

 

Η Λέβινα έζησε πολλά χρόνια  υπό τη συνεχή ιδεολογική πίεση της απειλητικής κρατικής λογοκρισίας, η οποία ασκήθηκε επάνω της σκληρά και επίμονα από την RAPM (Ρωσική Ένωση Προλετάριων Μουσικών) στη δεκαετία του 1930. Αυτή η κατάσταση την οδήγησε στο χείλος της καταστροφής, αυτό αφορούσε αφενός την υγεία της και αφετέρου την δημιουργική της προσπάθεια.

Ωστόσο, κατάφερνε βοηθούμενη από τον χαρακτήρα της, να διατηρεί τη δική της φωνή στη μουσική της, καταβάλλοντας διαρκείς προσπάθειες να ξεφεύγει από τους «όρους».
Ο David Oistrakh, η Maria Grinberg, ο Victor Knuschewitzki  θαύμασαν ιδιαίτερα την καλλιτεχνική της φλέβα και το εξέφρασαν δημοσίως πολλές φορές. Όσο για τα φωνητικά έργα της, αυτά ανήκουν πλέον στο κλασικό ρεπερτόριο της ρωσικής μουσικής.

 

Τα έργα της ευτυχώς τυπώθηκαν στη Μόσχα από τους εκδοτικούς οίκους Musyka  και Sovetskij Compositor και πολλά εξ αυτών έχουν δισκογραφηθεί. Ερμηνεύτηκαν από αναγνωρισμένους καλλιτέχνες, σοβιετικούς, ιάπωνες, αμερικανούς. Η Mieko Kanesugi θεωρείται ιδανική στην ερμηνεία των τραγουδιών της. Mε την γιαπωνέζα σοπράνο συνεργάστηκε μετέπειτα και η εγγονή της Λέβινα, πιανίστα, παιδαγωγός και εξαιρετική συνθέτρια Katia Tchemberdji.

Η ενασχόληση ερευνητών με την προσωπικότητα της Λέβινα ίσα-  ίσα έχει αρχίσει. Σε λίγα χρόνια θα μπορεί το κοινό και οι μουσικοί να γνωρίζουν περισσότερα γι αυτήν. Ας το ευχηθούμε. Σε κάθε περίπτωση δεν είναι, ευτυχώς, από τις τραγικά αφώτιστες και αδύναμες γυναίκες συνθέτριες.

Το πιάνο ως σόλο όργανο εμφανίζεται στην εργογραφία της αρκετά λιγότερο, σε σχέση με τα τραγούδια και τη μουσική δωματίου. Εχει συνθέσει πάντως εμβληματικά κομμάτια για πιάνο.
Η ίδια ήταν εξαιρετική πιανίστρια και κάνοντας χιούμορ είχε απαντήσει σε σχετικό ερώτημα λέγοντας ότι στο Ωδείο της Οδησσού και της Μόσχας το πιάνο στην εποχή που ήταν σπουδάστρια ήταν όργανο αστικής αισθητικής. Η ίδια μελετώντας πιάνο έπαιξε πολλή κλασσική και ρομαντική μουσική, δεν έπαψε ποτέ να το αγαπά και να εκτιμά τις δυνατότητες του στο να την βοηθήσει να εκφραστεί, μελέτησε εξ άλλου με σοβαρότητα την εργογραφία του οργάνου.

Αργότερα, κυρίως στην δεκαετία του 1930 οι κυρίες που έπαιζαν κλασσικό δυτικοευρωπαϊκό ρεπερτόριο στο πιάνο αντιμετωπίζονταν με σκεπτικισμό και μάλλον με αμφισβήτηση από το νέο καθεστώς, αλλά εκείνη, ευτυχώς μπορούσε να δηλώνει συνθέτρια και έτσι δεν χρειάστηκε να πείσει κανέναν για το αν ήταν ή όχι πιανίστρια. Με την ιδιότητα της συνθέτριας και όχι της πιανίστριας που εκπαιδεύτηκε στο προηγούμενο καθεστώς, έπαιζε πιάνο και συνόδευε στο πιάνο τις συνθέσεις της άφοβα..

Η Ζάρα Λέβινα ήταν παιδί εβραϊκής οικογένειας, αυτό χρειάστηκε να το διαχειριστεί με πολλούς τρόπους, αναζητώντας διαρκώς ισορροπίες. Στην μουσική παράδοση των εβραίων θεωρούσε ότι χρωστάει σε μεγάλο βαθμό την αγάπη της στη μουσική που γεννήθηκε μέσα στο πατρικό της.
Επικεντρώθηκε για δυο δεκαετίες στη φωνητική μουσική και συνέθεσε στα πενήντα χρόνια της συνθετικής προσπάθειας της περισσότερα από 250 τραγούδια πάνω σε ποίηση Ρώσων ποιητών τα περισσότερα.  Παράλληλα επεξεργάστηκε ευρωπαϊκά λαϊκά τραγούδια και  συνέθεσε – ξεκινώντας όταν η κόρη της Valentina ήταν μικρούλα- πολλά παιδικά τραγούδια που της τα αφιέρωνε, στα οποία όμως ενσωμάτωνε και νέες αρμονικές ιδέες.

Η Βαλεντίνα με τον Σβ. Ρίχτερ στη Μόσχα το 1988, σε ένα από τα πάρτι μασκέ του πιανίστα που άφησαν εποχή

Πέθανε ευτυχής που κατάφερε να ζήσει τη χαρά από έναν αγώνα να κατακτήσει τα όνειρά της και ικανοποιημένη από την ισορροπημένη οικογενειακή της ζωή. Ευτύχησε να μοιραστεί τα δύσκολα με έναν θαυμάσιο σύζυγο, τον συνθέτη Nikolai Chemberdzhi. H κόρη της ήταν κλασική φιλόλογος, μεταφράστρια αρχαίων ελληνικών και λατινικών κειμένων στα ρωσικά, συγγραφέας ενός βιβλίου για τον Σβιατοσλάβ Ρίχτερ, φιλόμουση αλλά όχι μουσικός. Ο σύζυγός της κόρης ήταν φανατικός συλλέκτης δίσκων και βιβλίων για την τζαζ μουσική, χόμπι πολύ ασυνήθιστο στη Ρωσία εκείνα τα χρόνια.

Η εγγονή της (1960) διαπρέπει σήμερα ως συνθέτρια αλλά αυτό που συγκινούσε τη γιαγιά της είναι ότι κι αυτή ενδιαφερόταν από νωρίς για τα παιδικά τραγούδια. Όντως η Κάτια έχει ασχοληθεί σοβαρά όχι μόνον με τη σύνθεση αλλά και με το να διδάξει τα μικρά παιδιά σύνθεση με βιωματικό τρόπο προσφέροντας τους χαρά και σμιλεύοντας την δημιουργικότητά τους. Στο σπίτι που ζούσαμε, θυμάται η Κάτια, νόμιζες ότι όλοι είναι μουσικοί. Ο πατέρας μου άκουγε τζαζ με μανία και συγχρόνως ο από κάτω ένοικος για να μπει κι αυτός στο παιχνίδι έπαιζε στο πιάνο σπουδές του Σοπέν. Ο διπλανός γείτονας συνέθετε την ίδια στιγμή μια όπερα. Μουσικοί έπαιζαν κι άλλοι συγκάτοικοι.  Η μουσική ζούσε παντού!

 
Με την εγγονή της Κάτια, για την οποία συνέθεσε τα τελευταία παιδικά τραγούδια. Δεξιά, η Κάτια σήμερα

Από όλες της τις ιδιότητες, η Ζάρα Λέβινα διάλεγε με καμάρι το «γιαγιά» αλλά και για την εγγονή της ήταν ένα πρότυπο.

Η Ζάρα Λέβινα είπε: μπορεί κι εσείς να ακούσετε ότι η γλώσσα της μουσικής είναι πια τελειωμένη, ότι αυτή η ιστορία είναι ξεπερασμένη, ότι δεν υπάρχει τίποτα νέο στο τοπίο της τέχνης. Αυτό είναι ένα μεγάλο λάθος. Η καλλιτεχνική δημιουργία είναι ζωή και η ζωή είναι ατελείωτη, μόνο εμείς φεύγουμε.

Πέθανε στη Μόσχα στις 27 Ιουνίου 1976 έχοντας κερδίσει ό,τι θεωρούσε πρώτη αρετή: να είναι σεβαστή από τους ακροατές της και μη αμφισβητήσιμη από τους συναδέλφους της.

Έφη Αγραφιώτη

Δεκέμβριος 2018
Effie.tar@gmail.com

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου